1- TANIMI
Planlı eskitme “Planned obsolescence” kavramını en basit ifadeyle; üretici firmaların tüketicilerin satın alma iradesini etkilemek amacıyla kasıtlı olarak ürünlerin kullanım ömürlerini kısalttığı bir pazarlama taktiği olarak tarif edilebilir. Bu terimi ilk ortaya atan isim «Ending the Depression Through Planned Obsolescence» çalışmasıyla Bernard London’dır.1 (1932)
Vance Packard planlı eskitme kavramını ikiye ayırmıştır. Birincisi ürünlerin fonksiyonlarının eskitilmesi. Yani daha dayanıksız ve/veya kısa kullanım ömrüne ve garanti süresine sahip ürünlerin üretilmesi ya da kullanım sürecinde ürüne müdahale edilmesidir. İkincisi ise isteklerin eskitilmesi. Yani psikolojik olarak markalar tarafından elinizdeki ürünün eksik ve yetersiz hissettirilerek yeni ve son model olanının sanki bir ihtiyaçmış gibi pazarlanarak satın alınmasının sağlanması. Basit ifadeyle modasının geçmesi de diyebiliriz.2
Günümüzde ise beyaz eşya, televizyon, bilgisayar, cep telefonu gibi teknolojik ürünlerde fonksiyonların ve isteklerin planlı bir biçimde eskitilmesi taktiği daha sık kullanılıyor.3
Özellikle teknoloji geliştiren firmalar uzun dönemde piyasaya sürecekleri ürünleri önceden tasarlamakta ve en düşük özellikliden başlayarak belirli periyotlarla piyasaya sürmektedirler. Böylece piyasaya sürülen her yeni üründe bir önceki ürün daha vasıfsız, yeni ihtiyaçları karşılamaktan daha yoksun ve daha demode olmaktadır. Dolayısı ile planlı eskitme kavramı güncel durumda sadece belirli bir dönemde kullanılamaz hale gelen üründen, uzun süre kullanılabilmekle beraber gelişen ihtiyaçları karşılamaktan bilinçli olarak yoksun kalacak şekilde tasarlanmış ürünleri de kapsayacak şekilde genişlemiştir.4
2- PLANLI ESKİTME’NİN UNSURLARI
1) Ortada bir ayıp bulunmalıdır.
2) Ürün üretici tarafından kasıtlı olarak ayıplı üretilmeli veya daha sonradan ayıplı hale getirilmelidir.
3) Üründeki ayıp tüketicinin satın alma iradesini etkileye yönelik olmalıdır.
4) Tüketici en baştan bu durumu kabul etmemiş olmalıdır. (kullan-at ürünler)
3- TARAFLARI
Fail: Planlı eskitme fiilini kasıtlı olarak gerçekleştiren üreticiler. Fransa bu kapsamda üretici firmanın yöneticilerini de hukuka aykırı fiilin faili olarak kabul ediyor. Elbette yeni bir sorun olduğu için ülkelerin bu konudaki düzenlemeleri değişiklik gösterecektir. Ancak Avrupa Konseyi, Avrupa ülkelerine Fransa'daki düzenlemeye paralel düzenlemeler yapmasını tavsiye etmiştir.
Zarar Gören: Klasik olarak sözleşmeye aykırı fiillerden zarar görenler sadece o sözleşmenin tarafları iken planlı eskitmeden doğan zarardan sadece sözleşmenin tarafı olan tüketiciyi değil aynı zamanda kamu da zarar görmektedir. Şöyle ki; planlı eskitme en çok teknolojik ürünlerde görülmekte ve kısa sürede bir çöp haline gelen bu ürünler doğada yüzyıllar boyunca kaybolmamaktadır. Dünya üzerindeki enerjinin yüzde 30’u endüstriyel ürünlerin üretiminde kullanılmakta ve insan atıklarının yine yüzde 20’si kısa sürede çöpe dönüşen aynı ürünlerden kaynaklanmaktadır. Yani hukuka aykırı bu fiilin dolaylı zarar göreni toplumdur.5
4- PLANLI ESKİTMENİN TÜRLERİ
Daniel Keeble’nin yaptığı ayrıma göre 4 farklı eskitme türü vardır. Bunlar;6
Fonksiyonel Eskitmenin amacı fonksiyonel olarak yetersiz ürünler yaparak daha kısa aralıklarla daha çok ürün satmaktır. Tıpkı 1924’deki ampul örneğinde olduğu gibi.
Teknik Eskitme; teknik (teknolojik) olarak ürünün yetersiz hale getirilmesidir. Böylece tüketici elindeki ürün yerine yeni çıkanı almaya zorlanır. Apple örneğinde olduğu gibi.
Biçimsel Eskitmede ise; bir ürün farklı yönde ilerleyen eğilimler nedeniyle istenmeyen hale geldiğinde (modaya uymadığında), biçimsel eskitme meydana gelir. Ürün aslında sorunsuz çalışmaktadır. Ancak tüketiciye ürünün eskidiği algısı verilir.
Erteleme Eskitmesi, bir üreticinin tüm ürünlerinde kullanabileceği teknolojiyi sadece belli ürünlerde (amiral gemileri) kullanıp aynı teknolojiyi zamanla elindeki ikincil ürünlere aktarmasıdır.
Plansız Eskitme ise; şirketin, mühendislerin, tasarımcıların ve pazarlamacıların kontrolünün ötesinde, öngörülemeyen hallerden dolayı ortaya çıkan bir durumdur. Bunun sebebi; mevzuattaki bir değişikliğin sonucu ya da üründe kullanılan bir maddenin tüketiciye veya ürünün kendisine zarar verdiğini gösteren yeni bulgular olabilir.
5- TARİHÇESİ
Phoebus Karteli;
Edison’un ilk ticari ampulünün ömrü ortalama 1500 saat kadardı. 1920’lere gelindiğinde, ilerleyen teknoloji sayesinde, ampullerin ömrü 2500 saate kadar çıkartıldı. Fakat Osram, General Electric, General Electric Overseas Group, Phillips, Tungsram, AEI ve La Compaigne des Lampes’den oluşan dünyanın en büyük yedi ampul üreticisi 1924 senesinde yaptıkları bir toplantıyla Phoebus kartelini kurup ampullerin ömürlerini, kasıtlı olarak, 2500 saatten 1000 saate düşürme konusunda anlaşır. Buna göre hiçbir şirket 1000 saatten daha uzun ömürlü ampul üretmemeli ve o yönde reklam yapmamalıdır. Hatta bağlayıcı olması için, bu anlaşmaya uymayanlara ceza kesilir. Bunun üzerine şirket mühendislerinden oluşan bir araştırma timi kısa ömürlü ve dayanıksız ampuller üretmek için testler yapmaya başlar. Zamanla 1000 saatle sınırlı ampuller küresel bir standart haline gelir. Yıllar içinde daha kaliteli, hatta birinin ömrü 100.000 (yüz bin) saat olan, ampul patentleri alınsa da bunların hiçbiri yedi büyük firmanın tekelini kırıp piyasaya sürülemez.7
1940 yılında dünya bir başka önemli teknolojik icatla tanıştı: NAYLON;
Dünyanın ilk sentetik tekstil ürünü naylondur. İlk icadından sonra nerelerde kullanılabilir diye araştırıldı. Çok geçmeden patlayan 2. Dünya Savaşı bu arayışa bir son verdi. Çünkü naylon çok dayanıklı bir malzemeydi. Askerlerin paraşütlerinde ve çadırlarında kullanılmaya başlandı. Bir de kadın çorabı üretiminde.
1946’da yılda 360 milyon naylon kadın çorabı üretiliyordu. Ama talep bir türlü karşılanamıyordu. O kadar büyük bir ilgi vardı ki bazı yerlerde sonradan tarihe “naylon ayaklanması” olarak geçecek bir takım olaylar yaşandı. Mesela Pittsburgh’da 13000 çift naylon çorap getiren bir dükkânın önünde 40000 kişinin kuyruğa girdiği görüldü.
Kadınların naylon çoraba bu kadar ilgi göstermesinin sebebi naylonun çok dayanıklı olmasıydı. O kadar sağlamdı ki bu naylon çoraplar, arabınızın bagajına koyup gerektiğinde çekme halatı olarak kullanabilirdiniz. Peki, şimdiki kadın çorapları neden kaçıyor? Cevabı yine aynı; planlı eskitmedir.
Çünkü aynı naylon çorabı icat eden DuPont firması ilk zamanlar talepleri yetiştiremese de bir süre sonra pazarın doyduğunu görmeye başlayınca, naylonu icat eden mühendislerine bu kez de onu zayıflatmak için araştırma yaptırmaya başlamış ve giderek daha dayanıksız çoraplar piyasaya sürülmüştür.
2000’li yıllarda ise öne çıkan bir başka örnek: YAZICILAR;8
HP, Canon ve Epson gibi yazıcı şirketleri, daha fazla kartuş satmak için, yazıcılarının içine baskıların renginin solmasını programlayan bir çip yerleştirir. Aynı çip sayesinde daha önce belirlenen bir baskı adedine ulaşıldığındaysa yazıcı kendini kilitlemektedir. Böylece kartuşta hala yeteri kadar mürekkep olmasına rağmen kartuşu değiştirmeniz, 8-10 kartuştan sonra da komple yazıcıyı değiştirmeniz gerekir.9
Planlı eskitmenin son ve en güncel örneği ise; :IPHONE’LAR
Apple, 2017’de eski iPhone modellerini; kapanmaları engellemek ve batarya sağlığını korumak için yeni iOS sürümleriyle birlikte bilinçli olarak yavaşlattığını doğrulamıştı.10
Apple'ın bu açıklamasının ardından şirkete yönelik ABD'de en az sekiz adet dava açılırken İsrail'de de Apple'ı hedef alan ve 125 milyon dolar tazminat talep edilen bir dava açıldı. Fransa'da ise faaliyet yürüten ve planlı eskitme uygulamalarını hedef alan Halte à l’Obsolescence Programmée (HOP) isimli organizasyon; Apple'ın, eski iPhone modellerini uzaktan müdahale ile yavaşlattığını vurgulayarak şirkete dava açtı.11
2015 yılının Ağustos ayında ise; Fransa parlamentosu tarafından kabul edilen yasa ile birlikte, sattıkları ürünleri kasıtlı olarak eskiten firmaların sorumlularına 2 yıl hapis, 300.000 Euro tazminat ve şirketin yıllık gelirinin yüzde beşi kadar para cezası veriliyor.
Bu süreçte dünyada döngüsel ekonomiye dönüş yaşanıyor. Bu nedenle de Japonya ve Fransa gibi ülkeler planlı eskitme ile ilgili önlemler alıyorlar. Döngüsel ekonomi, kaynakların daha verimli kullanılması ve çevre üzerinde daha az etkisinin olduğu alternatif bir üretim ve tüketim modeline atıfta bulunmaktadır.
6- DÜNYADA PLANLI ESKİTME İLE İLGİLİ GÜNCEL ÇALIŞMALAR
Mayıs 2017’de Belçika Kalkınma Ajansı’nın hükümete yaptığı önerileri şu başlıklar altında toplayabiliriz;12
Fransa'da faaliyet yürüten ve planlı eskitme uygulamalarını hedef alan Halte à l’Obsolescence Programmée(HOP) isimli organizasyonun Şubat 2018’de Avrupa kapsamında yaptığı çalıştay da ise aşağıdaki önlemler öne çıkmaktadır;
Birleşmiş Milletler 2017 Eylül’de «The Long View - Exploring Product Lifetime Extension» raporunu yayınlandı.14
2001 yılından beri Japonya’da genişletilmiş üretici sorumluluğu söz konusudur. Buna göre ise;15
KAYNAKÇA
1Robert Solczak; “Planned Obsolescence: A Questıon Of Consumerısm And Productıon Of Waste”, March 2013, syf.4.
2Horowitz, D.; “Vance Packard and American Social Criticism” The University of North Carolina Press
3Tufan Özsoy; “Tüketimin Sürdürülebilirliği: Ürün Ömrüne Yönelik Tüketici Tutum Ve Davranışları Üzerine Bir Araştırma”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2011, syf. 79 vd.
4Tufan Özsoy; “Tüketimin Sürdürülebilirliği: Ürün Ömrüne Yönelik Tüketici Tutum Ve Davranışları Üzerine Bir Araştırma”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2011, syf. 79 vd.
5http://cevreonline.com/elektronik-atiklar-e-atik/
6Daniel Keeble; “The Culture Of Planned Obsolescence In Technology Companıes”, syf. 11 vd.
7Daniel Keeble; “The Culture Of Planned Obsolescence In Technology Companıes”, syf. 9.
8Konu ile ilgili bknz: https://www.halteobsolescence.org/communique-de-presse-le-cas-epson/
9https://www.halteobsolescence.org/obsolescence-programmee-imprimantes-le-cout-de-la-panne/
10http://www.bik.gov.tr/appledan-itiraf-ozur-diliyoruz/
11https://www.halteobsolescence.org/hop-porte-plainte-contre-apple-obsolescence-programmee/
12https://www.halteobsolescence.org/event/hop-en-belgique/
13http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-1022_en.htm
14http://www.oneplanetnetwork.org/resource/long-view-exploring-product-lifetime-extension
15https://www.halteobsolescence.org/pourquoi-nos-affaires-tombent-en-morceaux-et-cuisent-la-planete/