Şartları
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’na göre borcun kaynaklarından birisi olan sebepsiz zenginleşme, kanunun 77 vd. maddelerinde düzenlenmiştir. Sebepsiz zenginleşmenin oluşabilmesi için;
1- Bir tarafın malvarlığında artış olmalıdır. Bu artış kişinin malvarlığındaki aktif kısmın artması olabileceği gibi pasif kısmın azalması şeklinde de olabilir.[1]
2- Malvarlığındaki artışın bir nedeni olmamalıdır.
3- Diğer tarafın malvarlığında azalma meydana gelmelidir.
4- Taraflar malvarlıkları arasında gerçekleşen artış ve azalışın arasında uygun bir illiyet bağı bulunmalıdır.
Örnek olarak araç satış sözleşmesinde taraflardan birinin üzerine düşen edimi yerine getirerek parayı vermesi durumunda, diğer taraf araç devrini gerçekleştirmezse aracın devralan kişi sebepsiz zenginleşmiş olacaktır. Araç devri karşılığında para ödenmesine rağmen aracın devri gerçekleştirilmediği için parayı devralan kişi sebepsiz zenginleşmiş olacaktır.
Sebepsiz zenginleşen, zenginleşmenin geri istenmesi sırasında elinden çıkmış olduğunu ispat ettiği kısmın dışında kalanı geri vermekle yükümlüdür. Kanunumuz burada ispat yükünü zenginleşenin üzerine bırakarak elinden çıkardığını ispat edemediği zenginleşmeyi geri vermekle yükümlü kılmıştır. Az önce sebepsiz zenginleşmenin pasif malvarlığının azalması şeklinde de olabileceğini belirtmiştik. Borçlu olmadığı halde başkasının borcunu ödeyen kimse, bunu ancak kendisini borçlu sanarak ödediğini ispat etmesi durumunda geri isteyebilecektir. Burada kanun koyucu ispat yükünü malvarlığında azalma meydana gelen kişiye yüklemiştir.
TBK m.79 “Sebepsiz zenginleşen, zenginleşmenin geri istenmesi sırasında elinden çıkmış olduğunu ispat ettiği kısmın dışında kalanı geri vermekle yükümlüdür.
Zenginleşen, zenginleşmeyi iyiniyetli olmaksızın elden çıkarmışsa veya elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür.”
Zenginleşenin, zenginleşmeyi elinden çıkarması durumunda zenginleşenin iyiniyetli olup olmamasına bakılacaktır. Kanun koyucu burada da iyi niyete sonuç bağlayarak zenginleşenin iyi niyetli olması halinde yalnızca elinde kalan zenginleşmeyi iade etmekle yükümlü bırakırken; zenginleşenin iyiniyetli olmaması halinde zenginleşmenin tamamını iade etmekle yükümlü bırakmıştır.
Zenginleşenin, zenginleşme sebebiyle bir kısım giderlere katlanmış olabilecektir. Zenginleşmenin iadesi söz konusu olduğunda yine zenginleşenin iyiniyetli olup olmamasına göre giderleri isteme hakkı farklılık göstermektedir. Burada yapılan giderler zorunlu ve yararlı giderler ile diğer giderler olarak ayrılmıştır.
TBK m. 80: “Sebepsiz zenginleşen kişi iyiniyetli ise zenginleşme sebebiyle yaptığı zorunlu ve yararlı giderleri karşı taraftan isteyebilecektir. Zenginleşen iyiniyetli değilse, zorunlu giderlerinin ve yararlı giderlerinden sadece geri verme zamanında mevcut olan değer artışının ödenmesini isteyebilir. Zenginleşen, iyiniyetli olup olmadığına bakılmaksızın, diğer giderlerinin ödenmesini isteyemez. Ancak, kendisine karşılık önerilmezse, o şey ile birleştirdiği ve zararsızca ayrılması mümkün bulunan eklemeleri geri vermeden önce ayırıp alabilir.”
1- Hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi amacıyla verilen şey geri istenemez.
2- Ahlaki bir görevin yerine getirilmesi amacıyla gerçekleşen zenginleşmenin iadesi istenemez. Örneğin bayramda yeğenine harçlık veren amcanın parasını geri isteyememesi gibi.
3- Hak sahibinin zenginleşmeyi geri isteme hakkı olduğunu öğrendiği tarihten itibaren 2 yıl, her halde zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten başlayarak 10 yılın geçmesiyle alacak zamanaşımına uğrayacaktır.
Yukarıda sebepsiz zenginleşme konusu genel itibariyle açıklanmış olup bu hususlar somut olaya göre değişkenlik gösterebilmektedir. Bu nedenle hak kaybına uğramamak açısından avukat danışmanlığında hukuki sürecin yürütülmesi faydalı ve doğru olacaktır.
Kaynakça
Ali Bakkal, Borçlar Hukukunda Sebepsiz Zenginleşme Kurumunun Genel Şartlarından “Fakirleşme” Üzerine Mukayeseli Bir Teknik, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2. Sayı, 2001.
Fikret Eren, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Yetkin Yayınevi, Ankara, 2022.
Anahtar Kelimeler: Sebepsiz Zenginleşme, İyi Niyet, İspat, İlliyet Bağı, Malvarlığında Artış, Geri Verme
[1] Ali Bakkal., Borçlar Hukukunda Sebepsiz Zenginleşme Kurumunun Genel Şartlarından “Fakirleşme” Üzerine Mukayeseli Bir Teknik, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2. Sayı, 2001, s.12-13.